2019 Aralık ayından bu yana tüm dünyayı etkisi altına alan korona virüs hastalığına etken olan virüsün ve ortaya çıktığı yılın isminin birleştirilerek Covid-19 tabiri kullanılmaktadır. Bu ciddi hastalık bilindiği gibi Mart 2020 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından tüm dünyayı etkileyen salgın anlamına gelen “Pandemi” olarak ilan edilmiştir. Geçtiğimiz bu süreç içerisinde neden olan virüs ve hastalık hakkında her geçen gün yeni bilgiler elde edilmiştir.
Hastalığın başından bu yana hem testislere hem de spermlere olan etkileriyle ilgili çok sayıda çalışma yapılmıştır. Covid19’un erkekler üzerine etkilerinin değişik olduğunu biliyoruz. Hastalığı geçirme şiddeti, erkeğin metabolik özellikleri ve hastalıktan önceki üreme kapasitesi hastalıktan etkilenmeyi kişiden kişiye değiştiren faktörler olarak karşımıza çıkıyor.
Covid19 üst solunum yolları ve alt solunum yollarında hastalık yapmaya başlayan ve ilerleyen dönemlerde diğer sistemleri de tutan bir enfeksiyon hastalığıdır. Ateşli seyreden diğer enfeksiyon hastalıkları gibi erkek doğurganlığı üzerine etkisi olabileceği başından beri tahmin edilen bu hastalığın testislere etkisinin düşünülenden daha fazla olduğu yapılan çalışmalarda gösterildi.
Önemli Başlıklar
Covid19 ve Erkek Doğurganlığına Etkisi Açısından Neler Biliyoruz?
Covid19 ortaya çıktığı dönemden sonra tüm dünyayı hızlı bir şekilde etkisi altına alarak sosyal, ekonomik ve sağlık alanlarında ciddi problemlere neden olmuştur. Yüksek oranda küresel ölüm ve hastalık oranlarının ortaya çıktığı dönemlerde erkek infertilitesi üzerine etkileri çok yoğun olarak araştırılmamıştır. İlerleyen dönemde yapılan çalışmalar bu virüsün en fazla etkilediği akciğerler dışında diğer vücut sistemlerinde de yerleştiği gösterilmiştir.
Vücut sıvılarında ve dışkıda virüsün tespit edilmesi bu hastalığın vücuda etkisinin düşünülenden daha fazla olduğu kanısını doğurmuştur. Nitekim devamında yapılan çalışmalar maalesef bunu haklı çıkarmıştır. Semende yapılan Covid19 çalışmalarında enfeksiyon geçiren erkeklerin semenlerinde bu enfeksiyonu hafif, orta ve şiddetli geçiren erkeklerde ayrı ayrı araştırmalar yapılmış ve bu virüsün değişik oranlarda semen içerisinde bulunduğu gösterilmiştir.
Bu konuda yapılan çok sayıda çalışma farklı sonuçlar verse de bu enfeksiyonu geçirmenin semen parametrelerini olumsuz yönde etkilediğine dair ciddi çalışmalar yayınlanmıştır. Bu konuda değişik oranlar verilse bile yapılan geniş katılımlı çalışmalarda bu enfeksiyonun meni hacmini azalttığı, ejekulat içerisinde bulunan sperm miktarını düşürdüğü, hareketli sperm sayısında azalma yaptığı, DNA hasarını yükselttiği, normal morfolojili sperm yüzdesini azalttığı ve toplam sperm sayısını düşürdüğüne dair ciddi veriler elde edilmiştir.
Tüm vücudu tutan bu viral enfeksiyon testisleri düşünüldüğünden daha fazla etkilemektedir. Bu konuda yapılan yine ciddi bir çalışmada Covid geçiren erkeklerin yaklaşık beşte birinde viral Orşit dediğimiz virüslere bağlı testis enfeksiyonu olduğu gösterilmiştir. Yine Covid nedeniyle hayatını kaybeden erkekler üzerinde yapılan bir çalışmada yoğun akciğer ve sistemik tutulumla beraber hayatını kaybeden erkeklerin testislerinde sertoli hücrelerinde ödem, leydig hücrelerinde ise hücre azalması ve testiste yaygın bir inflamasyon dediğimiz doku reaksiyonu olduğu gösterilmiştir. Yine bu enfeksiyonun erkeklerde prostatta da etkilerinin olduğu, enfeksiyon göstergelerinin ve sedimantasyon dediğimiz değeri prostat sıvılarında yükselttiği yapılan çalışmalarla gösterilmiştir.
Covid19 Üreme Sağlığını Nasıl Etkiler?
Yapılan çalışmalar daha öncede belirtildiği gibi bu virüsün önemli oranda testisleri de etkilediğini göstermiştir. Sadece çok şiddetli hastalık geçiren erkeklerde değil hastalığı hafif bir şekilde atlatan erkeklerin ejekulatlarında bile virüsün gösterilmesi bunun en önemli göstergelerindendir. Bunun en önemli etkisi virüsün dokulara girmek için kullandığı ACE anahtarlarının akciğer dışında testislerde de yoğun olarak bulunmasıdır. Virüs bu bölgeleri tanıyarak dokulara girmektedir ve bahsi geçen bu bölgeler sperm kök hücrelerinde yani spermatogonyumlarda leydig ve sertoli hücreleri dahil olmak üzere testis içerisinde yoğun olarak bulunmaktadır. Doğal olarak bu hücrelerin etkilenmesi ile spermatogonyum ve sertoli hücrelerindeki etkilenme sperm yapımını, kalitesini, hareketini etkilemekte leydig hücrelerinin etkilenmesi ile beraber de hormon yapımı, cinsel sağlık ve hormonların sperm yapımı üzerindeki etkileri olumsuz yönde ortaya çıkmaktadır.
Testislerin ve prostatın bu enfeksiyonda etkilendiği ve değişik oranlarda bir süre bu etkinin devam ettiği yapılan çalışmalarda gösterilmiştir. Yapılan çalışmaların hasar oranları farklı çıkmakla beraber hem sperm parametrelerindeki bozulmalar hem de DNA fragmantasyonunun olumsuz yönde etkilenmesi erkek fertilitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Öne çıkan bu etkinin bütün erkeklerde aynı şekilde ortaya çıkmadığı açıktır. Bunun hastalığı geçirme şiddetiyle ve hastalık süresiyle olan ilişkisi ise tam olarak açık değildir. Ayrıca yapılan çalışmalar bu etkilenmenin erkekler arasında önemli farklılıklar gösterdiğini ortaya koymuştur. Sperm sayısının tamamen kaybolduğu hastalar rapor edilirken etkilenmenin olmadığı erkeklerde mevcuttur.
Covid 19’un Sperm Parametrelerindeki Etkisi Ne Kadar Sürer?
Biraz önce bahsettiğimiz gibi Covid19’un ACE bölgelerini kullanarak testisleri, prostatı ve bunların sonucuyla beraber semen parametrelerini etkilediği ortaya konulmuştur. Ancak bu etkinin ne kadar sürdüğü ve sonrasında tamamen normale gelip gelmediği konusunda kesin veriler yoktur. Sperm parametrelerinin etkilendiği hastalarda etkilenme derecesine göre parametrelerin normale gelme süresinin değişeceği açıktır. Ayrıca bozulan semen parametrelerinin her erkekte tamamen normale gelip gelmeyeceği konusu da henüz açık değildir.
Daha önceki bilgilerimiz sperm yapımının yani spermatogenezin 70 ila 90 gün bir süre içerisinde tamamlandığı konusundadır. Bu nedenle hastalık geçirildikten sonra üçer aylık periyotlarda yapılan incelemeler semen parametreleri ile ilgili daha net bir bilgi verecektir. Ancak bugün için açık olmayan konulardan bir tanesi de etkilenen testisteki inflamasyon dediğimiz doku yanıtının ne kadar sürdüğüdür çünkü spermlerdeki etkilenme testislerin hastalık süreci boyunca devam edecektir ve çoğunlukla testislerin hastalık hali klinik bulgu vermeyebilir. Yapılan bazı çalışmalarda Covid geçiren erkeklerde hastalık iyileştikten uzun süreler sonra bile semende hastalığa bağlı tahlillerin pozitif çıktığı yönündedir.
Bu hastalıktan erkek üreme sağlığının etkilenme ihtimalini belirleyen faktörlerden birinin de, kişinin hastalık geçirmeden önceki fertilizasyon kapasitesi, yani sperm değerlerinin nasıl olduğu açıktır. Çocuk istemi ve bu konuda tedavi altında olan, sperm sayı, hareket, morfoloji, DNA hasarı gibi konularda, değerleri zaten normal olmayan kişilerde, hastalık sonrası hafif etkilenmelerin bile, tedavi süreçlerini etkileme ihtimali beklenen bir durumdur. Bu nedenle, çocuk istemi nedeni ile takip ve tedavi altında bulunan erkeklerin, olası hastalık geçirme durumlarında, daha hassas davranmaları ve konu ile ilgili, takip eden doktorlarını haberdar etmeleri önemlidir.
Erkek dönemde alınacak tedbirler, ilerleyen zamanlara hazırlık için başlanması gereken tedaviler olabilir. Hormonal dengeleri normal olmayan ve bu konuda tedavi alan erkeklerde de, COVİD-19 enfeksiyonu geçirildikten sonra, hormonal durumun kontrol edilmesi ve takibi önem taşır. Çünkü biraz önce bahsedildiği gibi testisin etkilendiği durumlarda hormonal değerlerde oynama olması da hastalığın seyrinde ve sonrasında görülebilen durumlardandır.
Bugün için yapılacak en iyi yöntem hastalıktan korunmaktır. Hastalıktan korunma yöntemlerine uyulması, önerilerin dikkate alınması ve tüm bunlara rağmen hastalık durumu gelişirse ve fertilizasyonla ilgili bir istek varsa üroloji kontrollerinin yapılması önemlidir. Hastalık geçirildikten sonra da erkek üreme sağlığı üzerine etkilerinin takibi üroloji uzanmaları tarafından yapılmalı ve etkilenen parametreler ortaya konularak bunların takibi ve mümkünse tedavisi yönünde tedbirler alınmalıdır.
Coronavirüs şiddetli solunum yolu enfeksiyonu yapan bir virüstür. İlk olarak Aralık 2019’da Çin’in Wuhan şehrinde birkaç zatürre vakasıyla ortaya çıkmıştır. O tarihten itibaren tüm dünyaya yayılan enfeksiyon 2019 yılında görülmeye başladığından dolayı korona virüs olarak adlandırılmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü Mart 2020’de bu hastalığı tüm dünyada salgın haline gelmek anlamına gelen “pandemi” olarak ilan etmiştir.
Bu hastalık nedeni açıklanamayan bir şekilde erkekleri kadınlara göre daha fazla etkilemektedir. Ölüm oranları erkeklerde daha yüksektir. Bu hastalık insan vücuduna girdiğinde ACE reseptörlerine bağlanarak çoğalır. Bu nedenle bu hücrelerin daha fazla olduğu organları daha çok etkiler. ACE bölgeleri içeren hücreler bu hastalığın hedef hücreleridir.
Korona Virüsün Spermlere Etkisi
Erkeklerde testislerde bulunan hücrelerin ACE2 özelliğini çok yüksek oranda içerdiğini yapılan araştırmalar göstermektedir. ACE özelliğini en fazla ihtiva eden hücreler sperm yapımının olduğu seminifer tüpler, sperm ana hücreleri olan spermatogonyumlar, testosteron hormonunu salgılayan leydig hücreleri ve sertoli hücreleridir.
Bu hücrelerin özelliğinden dolayı erkek üreme sisteminin bu virüsten etkilenebileceği çokta büyük bir sürpriz değildir. İlk olarak 2002 yılında Covid19’unda aynı ailenin bir üyesi olduğu Sars virüsünün, testislerde sperm oluşumunu bozacak şekilde ORŞİT yani testis iltihabına neden olduğunu gösterilmiştir. 2002 yılında yapılan çalışmalar bu hastalığa yakalanan erkeklerde testislerde etkilenme olduğu ve sperm yapımın bozulduğunu göstermektedir.
ACE özelliğini erkek testislerinde farklı yaşlarda, farklı miktarlarda görüldüğü ortaya çıkmıştır. 30 yaşın üzerindeki erkeklerde bu özellik daha yüksekken, 60 yaşın üzerinde testislerde ACE özelliğinin düştüğü görülmektedir. Bu nedenle genç hastaların testislerinin bu hastalıktan etkilenme ihtimali ileri yaştaki erkeklere göre daha fazladır.
Korona Virüs Hormonal Dengeleri Bozuyor
Koronavirüs geçiren erkeklerde hormonal etkilenmeyle beraber hipogonadizm ve androjen seviyesinde düşmeler görülmüştür. İnsanlardaki bu hipogonadizm durumu enfeksiyona yanıt olarak vücutta artan sitokin dediğimiz maddelere bağlıdır.
Covid19 hastalığında erkek üreme ve cinsel sağlığı açısından çok önemli olan hormonları salgılayan hipotalamus bezi, hipofiz bezi ve testis arasındaki iletişimin baskılanabileceği ortaya çıkmıştır. Covid19’un hormonal dengeyi etkilemesiyle beraber testosteron hormonunun salınımını kontrol eden LH ve sperm oluşumunu kontrol eden FSH miktarları azalabilir.
Bu virüsün beyinden başlayarak hormonal dengeyi bozduğu mu yoksa direkt olarak testisleri etkileyerek bu sonuçları doğurduğu mu tam olarak anlaşılamamıştır. Ancak hormonal seviyeler üzerine etkileri yapılan araştırmalarda gösterilmiştir. Büyük ihtimalle erkek cinsel sağlığı ve üreme fonksiyonları üzerine Covid19’un etkileri birden fazla mekanizmayla oluşmaktadır. Ancak bugün için erkek üreme sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerin en önemli nedeninin bu virüsün vücutta yarattığı enfeksiyona karşı vücutta oluşan yanıt ile beraber artan maddeler olduğu düşünülmektedir.
Bu olay sırasında vücutta artan oksidatif stres ve buna bağlı maddeler (ROS) sperm DNA’sında olumsuz etkilere yol açabilmektedir. Yapılan çalışmalar enfeksiyon sonrası sperm fonksiyonlarında, kalitesinde ve morfolojisinde bozukluklar olabildiğini göstermiştir. Apopitoz denilen programlı hücre ölümünün sonlanması ve ROS dediğimiz oksijen türlerinin artmasıyla beraber spermlerde oksidatif hasar meydana gelir DNA kırıkları oluşur.
Bu virüse bağlı olarak vücutta oluşacak abartılı doku yanıtıyla beraber ortaya çıkan sitokin dediğimiz maddeler Orşit dediğimiz testis iltihabına neden olarak sperm yapımını olumsuz yönde etkiler. Aynı zamanda korona virüs tedavisinde kullanılan ribavirin gibi antiviral ilaçlarında oksidatif stresin artmasıyla ilgili olabileceği gösterilmiştir.
Covid 19 Sperm Sayısında Azalma ve Sperm DNA Kırıklarına Neden Oluyor
Sonuç olarak ortaya çıkan durum ile beraber sperm sayısında azalma, sperm DNA kırıklarında artış görülebilir. Bu etkiler antiviral tedavi kesildikten sonra sekiz aya kadar uzayabilir. Bu nedenle Covid19 enfeksiyonlarından sonra erkek üreme sağlığının etkilenebileceği yapılan çalışmalarda gösterilmiştir.
Covid19 enfeksiyonu testisi doğrudan etkileyebilirken vücutta ortaya çıkarttığı enfeksiyon yanıtı ile de olumsuz etkiler yaratabilir. Covid19’un erkek üreme sağlığı üzerine kısa ve uzun etkileri açısından daha büyük çalışmalara ihtiyaç vardır.
Covid19’u geçiren erkeklerde üreme fonksiyonuyla ilgili ayrıntılı verilerin elde edildiği çalışmalar henüz yayınlanmamıştır. Bu hastalık dünya için hala önemli bir tehlike olarak devam etmektedir. Muhtemelen daha ayrıntılı ve geniş çalışmalar pandeminin ilerleyen dönemlerinde ortaya çıkacaktır. Bugün için erkek üreme sağlığı açısından hastalıktan korunmak ve hastalık bulguları ortaya çıktığında sağlık kuruluşlarına başvurmak alınacak en önemli tedbirlerdendir.
Kaynak : Reproductive Sciences